Czy malowanie jajek to powszechny zwyczaj? Czy ukraińskie pisanki to wyłącznie ozdoba? Czym się różni „palma” kaszubska od fińskiej? Czym jest Czysty Czwartek, a czym Długi Piątek? Zapraszamy na wycieczkę po tradycjach wielkanocnych w trzech kulturach: fińskiej, ukraińskiej i kaszubskiej. Przewodniczkami będą naukowczynie z UG.

Wielkanoc to najważniejsze święto chrześcijańskie - wiąże się ze zmartwychwstaniem Chrystusa. Wiele kultur wykształciło bogate tradycje związane zarówno z przygotowaniami do świąt, jak i samym świętowaniem. Niektóre z tych zwyczajów (często łączących tradycje chrześcijańskie z pogańskimi) wydają się bardziej rozpowszechnione i można je spotkać wśród różnych społeczności, inne mają bardziej unikatowy charakter. Przyjrzyjmy się niektórym z nich.

Niedziela Palmowa: początek Wielkiego Tygodnia

Świętowanie Wielkanocy rozpoczyna się na tydzień przed właściwym świętem. Na Kaszubach „Wielkanoc” (po kaszubsku Jastrë) oznacza nie tylko samą Niedzielę Zmartwychwstania Pańskiego, lecz również poprzedzający ją okres Wielkiego Tygodnia. W Ukrainie ten czas bywa nazywany również Białym Tygodniem. Rozpoczyna go Niedziela Palmowa, upamiętniająca wjazd Chrystusa do Jerozolimy.

Na Kaszubach podczas Niedzieli Palmowej (nazywanej Palmòwô Niedzela lub Niedzela Kwietnô) jako „palmy” święci się ozdobione blewiązką, czyli wstążeczką, wierzbowe gałązki z baziami.

Podobne gałązki, często ozdobione kartkami papieru i kolorowymi piórami, są elementem fińskiej tradycji virpominen, związanej właśnie z Niedzielą Palmową. W tym dniu dzieci przebierają się za czarownice (wykorzystując do tego np. czapkę czarownicy, czajnik, kij od miotły, „strój czarownicy” czy pluszowe koty). Następnie chodzą od domu do domu i życzą sąsiadom szczęścia w nadchodzącym roku, śpiewając specjalną piosenkę (virvonvarvon, tuoreeksterveeks, tulevaksvuodeks, vitsasulle, palkka mulle). Dają ludziom przyozdobione gałązki, a w zamian dostają cukierki i czekoladowe jajka (aczkolwiek w dzisiejszych czasach zamiast słodyczy wolą dostawać pieniądze…).

Wielki Czwartek

W Ukrainie zwany jest Czystym Czwartkiem. Tradycyjnie dzień ten poświęcano na gruntowne porządki w domu, dekorowanie ikon świątecznymi ręcznikami oraz rytualną kąpiel w bieżącej wodzie o świcie. Wierzono, że taka kąpiel oczyszcza z grzechów i chorób.

Jedną z ukraińskich tradycji związanych z tym dniem jest wypiekanie pasek - ciast wielkanocnych. Paskę należy piec właśnie w Wielki Czwartek - wypiek w Wielki Piątek uważany jest bowiem za ciężki grzech. Wierzono, że ciasto przygotowane tego dnia na pewno się nie uda, to zaś może sprowadzić nieszczęścia na całą rodzinę: niepowodzenia, choroby, a nawet śmierć bliskich w nadchodzącym roku.

Proces pieczenia paski obwarowany był wieloma zasadami. W trakcie przygotowań panowała absolutna cisza: nie wolno było przechodzić obok pieca, pukać, trzaskać drzwiami ani rozmawiać. Nawet najdrobniejszy przeciąg mógł sprawić, że ciasto nie wyrośnie, co zepsuje cały wypiek i symbolicznie zakłóci świąteczny porządek. Z kolei wysokie i dobrze upieczone ciasto wielkanocne uważane jest za dobry omen, zwiastujący szczęście i dostatek dla całej rodziny.

Po upieczeniu paski rozpoczyna się jej dekorowanie. Wierzch ozdabia się spiralami - symbolami słońca - a także kwiatami i ptaszkami z ciasta. Zgodnie z tradycją przygotowuje się od pięciu do dziesięciu takich chlebów, aby móc obdarować nimi krewnych i przyjaciół podczas składania im wielkanocnych życzeń.

Wielki Piątek i Wielka Sobota

To najsurowszy dzień postu w całym roku liturgicznym. Wierni zachowują wówczas ścisły post i uczestniczą w nabożeństwach, przeżywając mękę Chrystusa w skupieniu i modlitwie (Ukraina).

W języku fińskim Wielki Piątek nazywany jest Długim Piątkiem. W Finlandii współcześnie nie obchodzi się go tak surowo jak kiedyś, jednak nieco starsze osoby pamiętają, że dawniej w tym dniu dzieciom nie wolno było się bawić.

Wielka Sobota to czas wyciszenia i oczekiwania - symboliczne przejście od Męki do Zmartwychwstania. Właśnie tego wieczoru rozpoczynają się uroczyste nocne nabożeństwa, podczas których wierni przynoszą koszyki wielkanocne do poświęcenia.

Dekorowanie jajek

Barwienie jajek jest szeroko rozpowszechnionym zwyczajem. Na Kaszubach tradycyjne dekorowanie jajek odbywa się w Wielki Czwartek (podobnie jak w Ukrainie). Jajka barwi się na jednolity kolor (najczęściej czerwony, niebieski, zielony lub brązowy - dawniej pozyskiwany z naturalnych surowców, takich jak łupiny cebuli, kora drzew, pokrzywa, sok z buraka). Współcześnie coraz częściej można spotkać jajka ozdobione wzorami inspirowanymi haftem kaszubskim. Kraszanki pełnią funkcję dekoracyjną - zdobią wielkanocny stół; służą też jako dyngusowy „wykup” w Poniedziałek Wielkanocny (Jastrowi Pòniedzôłk).

Również w Ukrainie jajka maluje się na różne kolory. Najpopularniejszy jest kolor czerwony, który symbolizuje krew Chrystusa. Pisanki (jajka malowane specjalnymi ornamentami) i kraszanki (jajka farbowane na jednolity kolor) są symbolem odrodzenia, życia i słońca. Dawniej jajka farbowano naturalnymi barwnikami, takimi jak łupiny cebuli, trawa, jagody. Pisanki często wykonywano z określonym zamysłem, gdzie każdy wzór miał swoje przesłanie: od symboli płodności po ochronę przed złymi duchami. Istnieje zwyczaj wymiany jajek z rodziną i przyjaciółmi na znak miłości i wzajemnego szacunku.

W Finlandii barwienie jajek także wpisuje się w świąteczne zwyczaje. Ponadto bardzo popularne jest jedzenie jaj czekoladowych (zwłaszcza wśród najmłodszych).

Rodzina przede wszystkim

Wielkanoc (wraz z najważniejszymi obchodami Niedzieli Zmartwychwstania Pańskiego) to czas spotkań z rodziną, świętowania przy wspólnym stole, ale też czas odwiedzania grobów bliskich. Praktykuje się to zarówno na Kaszubach, jak i w Ukrainie, gdzie wierzono, że w czasie Wielkanocy Bóg otwiera niebo i piekło, pozwalając duszom zmarłych przodków powrócić na ziemię, by przez cały tydzień świętować razem ze swoimi rodzinami.

Inne zwyczaje

Ogniska. W Ostrobothni (regionie w Finlandii Zachodniej) istnieje zwyczaj rozpalanie ogromnych ognisk. Ludzie gromadzą się wokół nich, aby porozmawiać, może ktoś sprzedaje kawę itp. Ta tradycja, podobnie jak, virpominen, ma korzenie pogańskie: dym miał odstraszać złe duchy i czarownice, ponieważ mogły one wyrządzić krzywdę zwierzętom na farmie.

Rairuoho. W Finlandii powszechne jest sianie specjalnej „trawy wielkanocnej” (życicy lub jęczmienia) i dekorowanie jej małymi żółtymi kurczaczkami.

Mämmi. Jest to tradycyjna wielkanocna potrawa fińska, przygotowywana z mąki żytniej i zwykle spożywana z sosem waniliowym lub mlekiem. Wygląda bardzo osobliwie i wielu cudzoziemców boi się jej spróbować…

Bemblowanié (bãblowanié). To nieco zapomniany zwyczaj kaszubski, polegający na uderzaniu w bęben pomiędzy godziną 3 a 5 rano, na kilka godzin przed rezurekcją. Obecnie rytuał ten został reaktywowany w niektórych miejscowościach, takich jak Jastarnia czy Luzino.

Jastrowôwòda. Na Kaszubach kultywowano zwyczaj porannego obmywania twarzy i dłoni w rzece lub źródle w wielkanocny poranek. Wierzono, że jastrowôwòda ma moc ochronną, zwłaszcza przed chorobami skóry i oczu.

Dëgus w Jastrowi Pòniedzôłk, czyli zielony (a nie lany) poniedziałek. W przeciwieństwie do powszechnie znanego w Polsce zwyczaju lanego poniedziałku, na Kaszubach Jastrowi Pòniedzôłk (Wielkanocny Poniedziałek) obchodzony jest pod znakiem dëgòwaniô. Zamiast oblewania się wodą, praktykuje się tu smaganie - zazwyczaj dziewcząt i kobiet - gałązkami jałowca lub brzozy, zwanymi dëguskami. Dawniej uważano, że dziewczyna wysmagana w Wielkanocny Poniedziałek szybciej znajdzie męża. Dlatego też dëgarze - najczęściej chłopcy lub młodzi mężczyźni - obchodzili domy, smagając kobiety po nogach. W zamian otrzymywali wykup, którym najczęściej były jajka lub słodycze. Dziś zwyczaj ten praktykowany jest w łagodniejszej, bardziej symbolicznej formie - to raczej rytualne „łaskotanie” jałowcem niż prawdziwe smaganie. Biorą w nim udział zarówno dzieci, jak i dorośli, niezależnie od płci. W niektórych wsiach grupy młodzieży nadal chodzą od domu do domu, smagając sąsiadów jałowcem w zamian za słodkie upominki.

Zajączek i poszukiwanie gniazdka (Zajc i szukanié gniôzda). Wielkanocnym zwyczajem szczególnie wyczekiwanym przez kaszubskie dzieci jest poszukiwanie prezentów ukrytych w domu lub przydomowym ogródku przez rodziców bądź dziadków. Miejsca kryjówek zależą od pomysłowości i kreatywności starszych członków rodziny. W Poniedziałek Wielkanocny dzieci wyruszają na poszukiwania tzw. „gniazdka”, w którym - zgodnie z tradycją - Zajc (czyli Zajączek) schował dla nich słodki upominek. Aby zachęcić najmłodszych do uważnych poszukiwań, dorośli czasem wypowiadają tradycyjną formułkę: „Widzôltëtegòzajca? òn pewno mùszimiec tu gniôzdo” („Widziałeś tego zająca? Na pewno musi tu mieć gniazdo”). Kaszubski Zajączek specjalnie ukrywa swoje „gniazdko”, wymagając od dzieci sprytu, spostrzegawczości i zaangażowania.

---

Za podzielenie się zwyczajami bliższych i nieco bardziej odległych kultur dziękujemy: dr hab. Valentynie Hodlevskiej, prof. UG (Instytut Politologii Wydziału Nauk Społecznych UG) i mgr Laurze Santoo (Instytut Skandynawistyki i Fennistyki Wydziału Filologicznego UG), które opowiedziały o zwyczajach ze swoich rodzinnych stron (Ukrainy i Finlandii), oraz dr Agnieszce Bednarek-Bohdziewicz (Instytut Antropologii Wydziału Historycznego UG), która przybliżyła nam tradycje kaszubskie, będące przedmiotem jej badań.